O pracy w szczególnych warunkach przesądzi inspekcja pracy

Inspekcja pracy do tej pory nie mogła kwestionować wykazu stanowisk pracy w szczególnych warunkach będących u danego pracodawcy. Wszystko to za sprawą wyroków Naczelnego Sądu Administracyjnego. To jednak ulegnie zmianie, gdyż wskutek nowych uprawnień inspektor będzie mógł już odnieść się do tego na etapie zatrudnienia, a nie dopiero w momencie, gdy dana osoba występuje z wnioskiem o emeryturę pomostową.

Co zatem jest ważne w kontekście działań inspekcji pracy i pracy w szczególnych warunkach?

Otóż rolę Państwowej Inspekcji Pracy (PIP) wzmacnia nowelizacja ustawy o emeryturach pomostowych, która częściowo weszła w życie z dniem 20 kwietnia 2022 roku. Od tej pory PIP będzie mogła zakwestionować kluczowy w sprawie emerytur pomostowych wykaz stanowisk pracy w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze, nakazując jego uzupełnienie. To zmieni dotychczasową praktykę sądów administracyjnych, które do tej pory znacząco redukowały rolę inspekcji pracy w tym aspekcie.

Czysto teoretycznie podobne uprawnienia w zakresie emerytur pomostowych inspekcja zyskała już w 2010 roku i początkowo dokonywała ona merytorycznej oceny charakteru pracy wykonywanej przez pracownika na określonym stanowisku pracy, by móc ją zakwalifikować jako pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Inspektorzy PIP nakazywali umieszczenia stanowiska pracy w ewidencji bądź wydawali decyzję o odmowie wpisu do niej.

Początkowo takie działanie inspektorów PIP było akceptowane przez sądy administracyjne, jednak z czasem sędziowie zmienili zdanie w tym temacie. Przykładowo w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA) z dnia 19 kwietnia 2011 roku (sygn. akt I OSK 1969/10) sędziowie stwierdzili, iż organy inspekcji pracy nie mają prawnych podstaw do dokonywania wiążących ustaleń lub badań w zakresie wykazywania, czy określone stanowisko pracy spełnia wymogi przewidziane przez ustawę o emeryturach pomostowych, by zostać umieszczone przez pracodawcę w rejestrze stanowisk prowadzonym na podstawie art. 41 ust. 4 pkt. 1 ustawy o emeryturach pomostowych.

Z kolei w wyroku NSA z dnia 4 stycznia 2013 roku (sygn. akt I OSK 908/12) stwierdzono, iż rolą PIP jest jedynie nakazanie pracodawcy umieszczenie pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze na podstawie stanu faktycznego, w którym zakwalifikowanie pracy danego pracownika do tego rodzaju prac nie jest sporne, ewentualnie gdy spór został już rozstrzygnięty, a dane pracownika nie figurują w ewidencji.

Zdaniem twórców obecnej nowelizacji przepisów taka interpretacja sądów administracyjnych stoi w sprzeczności z intencją ustawodawcy, który nie chciał sprowadzenia roli PIP jedynie do mechanicznego wpisywania pracownika do ewidencji, gdy jego stanowisko bezspornie figuruje w wykazie. Rola inspekcji powinna być bowiem znacznie szersza – jako organu, który dokonuje merytorycznej oceny działań pracodawcy. I takie podejście do roli PIP jest spójne z jej znaczeniem w innego rodzaju sprawach pracowniczych, gdzie inspekcja ma znacznie szersze uprawnienia. PIP jest bowiem zdaniem projektodawców nowelizacji przepisów „najbardziej kompetentnym organem wyposażonym w odpowiednie zaplecze merytoryczne i techniczne w zakresie oceny warunków pracy i ich wpływu na pracownika”.

Zatem obecne doprecyzowanie przepisów sprawi zapewne, iż nie będzie już wątpliwości jakie są uprawnienia PIP w tym względzie, a ubezpieczeni z pewnością szybciej będą mogli otrzymać emeryturę pomostową. Z dotychczasowych doświadczeń wynika bowiem, iż najczęściej spory z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) w sprawach o przyznanie emerytury pomostowej dotyczą posiadania odpowiednio długiego stażu na stanowiskach pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

W przypadku bowiem okresów po roku 2008 podlegają one uwzględnieniu przez ZUS na podstawie odpowiednich zapisów na koncie ubezpieczonego dokonanych w wyniku przekazania przez płatników składek danych o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, wynikających z zapisów ewidencji. I do tej pory spór o to, jaki charakter ma stanowisko pracy, nie mógł odbywać się na etapie zatrudnienia, gdyż zdaniem sądów administracyjnych PIP nie miała uprawnień, by to badać. Stąd też spór przenosił się do sądu ubezpieczeń społecznych, gdyż pracownik starał się kwestionować zapisy wykazu dopiero na etapie postępowania w sprawie przyznania emerytury pomostowej.

Dlaczego tak ważne jest posiadanie określonego stażu pracy w warunkach szczególnych?

Generalnie posiadanie określonego stażu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze jest podstawowym warunkiem otrzymania emerytury pomostowej. Płatnik jest zobowiązany prowadzić wykaz stanowisk, na których wykonywane są takie prace, jak i ewidencję pracowników ją wykonujących. Dzięki temu pracownik wie jakiego rodzaju charakter ma jego stanowisko pracy i że w przypadku wystąpienia o emeryturę pomostową okres takiej pracy powinien zostać uwzględniony.

Problem jednak pojawić się może już przed złożeniem odpowiedniego wniosku do ZUS. Otóż pracownik może kwestionować nieumieszczenie jego stanowiska pracy w wykazie bądź nieumieszczenie jego jako pracownika w ewidencji. Do tej pory pracownikowi przysługiwało wówczas złożenie skargi do PIP, co jednak ulegnie zmianie wraz z nowelizacją ustawy o emeryturach pomostowych, jak i samej ustawy o PIP. Otóż w nowym brzmieniu ustawy o PIP, obowiązującej w tym zakresie od 1 stycznia 2023 roku, do zadań PIP należy „kontrola wykazu stanowisk pracy, ma których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, oraz kontrola ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.”

Doprecyzowaniu ulegną również uprawnienia inspekcji pracy i od 1 stycznia 2023 roku nie będzie już wątpliwości, iż PIP ma prawo nakazać pracodawcy:

• umieszczenie stanowiska pracy, na którym wykonywane są prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w wykazie, wykreślenie stanowiska pracy z wykazu oraz sporządzenie korekty wpisu dokonanego w tym wykazie
• umieszczenie pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, wykreślenie go z ewidencji oraz sporządzenie korekty wpisu dokonanego w tej ewidencji

Jak te zmiany wpłyną na rzeczywistość gospodarczą i toczone postępowania?

Zapewne zmiany te będą miały wpływ na postępowania dotyczące zarówno składek, jak i przyznania emerytury pomostowej. I chociaż wchodzą one w życie z dniem 1 stycznia 2023 roku to już od 20 kwietnia bieżącego roku (na bazie nowo dodanego art. 83 ust. 1a do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) przedstawiciele ZUS zawieszać będą postępowania w sprawach ustalania wymiaru składek na Fundusz Emerytur Pomostowych (FEP) i ich poboru, a także umarzania należności z tytułu tych składek, jeżeli toczy się postępowanie w sprawie kontroli wykazu stanowisk pracy lub ewidencji u płatnika składek, u którego jest lub był zatrudniony pracownik, którego dotyczy zawieszone postępowanie. Organ rentowy podejmie postępowanie tylko w przypadku, gdy postępowanie w sprawie kontroli wykazu stanowisk pracy lub ewidencji zostało zakończone wydaniem decyzji prawomocnej lub orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie.

W tym miejscu na pewno warta przypomnienia jest uchwała NSA w składzie siedmiu sędziów z dnia 13 listopada 2012 roku (sygn. akt I OPS 4/12), w myśl której umieszczenie pracownika w ewidencji wskazuje jedynie, że pracownik wykonuje prace na stanowisku, na którym jest wykonywania praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, co nie jest równoznaczne z tym, iż za takiego pracownika pracodawca ma obowiązek opłacania składek na rzecz FEP.

Z kolei już ocena i rozstrzygnięcie sporu czy za takiego pracownika pracodawca jest obowiązany opłacać składki na FEP, należy do właściwych organów rentowych i sądów powszechnych. Zdaniem NSA prowadzenie ewidencji oraz centralnego rejestru pracowników (o którym mowa w art. 41 ust. 1 pkt. 2 ustawy o emeryturach pomostowych) ma ułatwić pobór składek i orzekanie w tych sprawach przez organy rentowe, a nie wyłączać właściwość organów rentowych w tych sprawach.

Natomiast nowo dodany art. 28 ust. 1a i 1b ustawy o emeryturach pomostowych reguluje postępowanie w sprawie przyznania samej emerytury pomostowej. Otóż organ rentowy zawiesza takie postępowanie, jeżeli toczy się postępowanie w sprawie kontroli wykazu stanowisk pracy lub ewidencji u płatnika składek, u którego jest lub był zatrudniony pracownik, którego dotyczy zawieszone postępowanie. Owo zawieszenie konieczne będzie wówczas, gdy toczące się postępowanie w sprawie wykazu lub ewidencji może mieć wpływ na ustalenie prawa do emerytury pomostowej. Z kolei wznowienie postępowania przez ZUS w sprawie emerytury pomostowej możliwe jest wówczas, gdy postępowanie w sprawie kontroli wykazu stanowisk pracy lub ewidencji zostało zakończone wydaniem decyzji prawomocnej lub orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie.

Podsumowując, nowelizacja ustawy o emeryturach pomostowych znacznie wzmacnia rolę inspekcji pracy. Od wejścia jej w życie inspektorzy pracy będą mogli zakwestionować kluczowy w sprawach o przyznanie emerytury pomostowej wykaz stanowisk pracy w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze, nakazując jego uzupełnienie bądź korekty wprowadzonych zapisów. Jest to odpowiedź ustawodawcy na od lat dominującą linię orzeczniczą sądów, które znacznie zredukowały rolę inspekcji pracy w tym aspekcie.