Program Polski Ład w kontekście składek

Polski rząd ma w planie wzmóc działania zmierzające do zminimalizowania szarej strefy w zatrudnianiu poprzez wprowadzenie swoistej abolicji w ujęciu podatkowym dla zatrudnionych „na czarno”. Do osiągnięcia tegoż celu koniecznym jest uporządkowanie przepisów dotyczących składek ubezpieczeniowych w nowelizacji ustaw pod łączną nazwą Polski Ład.

Jakie zmiany są konieczne do osiągnięcia zamierzonego przez rząd celu?

Otóż, w wielkim skrócie, konieczne jest doprecyzowanie przepisów w zakresie składek na ubezpieczenie społeczne. Obecnie bowiem, jeśli zostanie ujawnione, że podmiot zatrudniający, a tym samym płatnik, zatrudnia pracownika nielegalnie, jest zobowiązany opłacić za tę osobę należności wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) w zakresie:

• części, którą opłacałby płatnik
• części, którą finansowałby ubezpieczony

Bywały sytuacje, kiedy to płatnik, który po ujawnieniu przez organ kontrolny nielegalnego zatrudnienia, opłacił wszelkie zobowiązania wobec ZUS, wytaczał powództwo cywilne przeciwko zatrudnionemu o bezpodstawne wzbogacenie z żądaniem zwrotu tej części składek, które zatrudniający powinien potrącić temu pracownikowi z wynagrodzenia. Wyroki sądowe były w tym zakresie bardzo różne.

Tę kłopotliwą kwestię miał rozwiązywać art. 8 Polskiego Ładu, który w pierwotnej propozycji mówił, iż w przypadku stwierdzenia nielegalnego zatrudnienia, a więc zatrudnienia bez pisemnego potwierdzenia rodzaju zawartej umowy i jej warunków w stosownym terminie i niezgłoszenia tej osoby do ubezpieczenia społecznego lub zaniżenia podstawy wymiaru składek na ZUS od wynagrodzenia z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz od części nieujawnionego wynagrodzenia, zaległe składki finansowane miałyby być w całości ze środków własnych płatnika składek, a zatem i w części finansowanej co do zasady przez ubezpieczonego.

Po modyfikacji tego zapisu w stosunku do pierwotnej propozycji, wykreślona została część przepisu odnośnie nielegalnego zatrudnienia w części niezgłoszenia do ubezpieczenia społecznego nielegalnie zatrudnionej osoby. Zdaniem ekspertów w dziedzinie prawa pracy, modyfikacja ta sprawia, że ochrona ubezpieczonych jest mniejsza, ponieważ w myśl nowego przepisu, nielegalne zatrudnienie obejmuje tylko takie przypadki, kiedy brakuje pisemnego potwierdzenia samego faktu zatrudnienia, a to przecież nie jest jedyny przypadek owej sytuacji, który winien być brany pod uwagę w kwestii walki z szarą strefą, bo są przecież także:

• praca na gorszych warunkach finansowych na umowie niż faktycznie wykonywana
• praca na kontrakcie zamiast na umowie o pracę

Eksperci dodają, iż z punktu widzenia ubezpieczeń społecznych, nie ma znaczenia sam fakt braku podpisania dokumentu umowy o pracę, ponieważ jeśli jest ona wykonywana, to i tak stosunek ubezpieczenia istnieje, co jest także poparte licznymi wyrokami sądowymi w tym zakresie. Oznacza to, że jeśli pracujący bez umowy o pracę zostanie zgłoszony do ubezpieczenia społecznego, to z perspektywy ZUS wszystko jest w porządku.

Inną kwestią podważaną przez ekspertów jest to, iż w obecnym brzmieniu propozycji przepisu Polskiego Ładu, ochroną objęci są wyłącznie pracownicy, a pominięci zleceniobiorcy, którym przecież również zaniża się podstawę wymiaru składek. To oznacza, że dla zleceniobiorców nic się w tej kwestii nie zmieni, będą musieli jak do tej pory, dochodzić w sądach należności składkowych.

Doktor Tomasz Lasocki z Wydziału Prawa i Administracji UW zwraca uwagę również na to, iż sformułowanie „zaniżenie podstawy wymiaru składek” winno zostać przez ustawodawcę doprecyzowane, by było dokładnie wiadomo jakie sytuacje projektodawca przepisu ma na myśli. Konkretnie, czy chodzi także o przypadek odprowadzania składek w nieodpowiedniej wysokości, ale z uwagi na wprowadzenie pracodawcy w błąd przykładowo odnośnie zbiegu tytułów do ubezpieczenia społecznego.

Od kiedy miałyby mieć zastosowanie nowe przepisy dotyczące konsekwencji podatkowych i składkowych odnośnie wykrycia nielegalnego zatrudnienia?

Przepisy dotyczące wykrycia nielegalnego zatrudnienia i konsekwencji podatkowych i składkowych z tym procederem związanych, co do zasady powinny mieć swe zastosowanie od dnia wejścia w życie nowelizacji ustaw podatkowych Polski Ład, czyli planowo od 1 stycznia 2022 roku, jednakże podczas prac sejmowych nad projektem owej nowelizacji dodany został przepis, na podstawie którego nowe regulacje w tym zakresie mają objąć także stany faktyczne sprzed początku kolejnego roku. To rozwiązanie budzi jednak sporo wątpliwości ekspertów, a szczególnie pod kątem składek ubezpieczeniowych.

Według projektu przepisów, w zależności od daty powstania nieprawidłowości, zróżnicowane będą konsekwencje związane z ujawnieniem nielegalnego zatrudnienia odnośnie ubezpieczeń społecznych i podatków. To może mieć dość istotny wpływ na decyzje podejmowane przez osoby chcące zgłosić nieprawidłowości powstałe przed datą 1 stycznia 2022 roku, które będą musiały liczyć się z ewentualnymi roszczeniami o zwrot opłacanych składek w części należącej do obowiązku ubezpieczonego.

Doktor Tomasz Lasocki potwierdza wręcz, że brzmienie przepisów będzie budzić wątpliwości ubezpieczonych, którzy planowaliby zgłoszenie nieprawidłowości w zatrudnianiu w okresie przed 1 stycznia 2022 roku, ponieważ mimo że w kwestii podatkowej nowe przepisy odnośnie zachęt dla sygnalistów stanowią całkowitą nowość, ale w zakresie składkowo-ubezpieczeniowym, są jedynie swoistym uporządkowaniem dotychczasowych uregulowań oraz często niejednolitych podejść orzecznictwa w tym zakresie. Jest zatem słuszna obawa, że płatnicy powołując się na przepisy przejściowe, próbować będą udowodnić i wykazać, że skoro nie działają one wstecz, to ubezpieczony powinien oddać im część zapłaconych składek ubezpieczeniowych. 

Sądy, które wydawały dotychczas wyroki pomyślne dla strony ubezpieczonych, dostaną wyraźny sygnał, że skoro ustawodawca wskazuje, że przepis regulujący kwestie konsekwencji ujawnienia nielegalnego zatrudnienia w zakresie składkowym, ma dotyczyć stanów faktycznych powstałych po 1 stycznia 2022 roku, to uznają, że ich dotychczasowe podejście było niewłaściwe, a zatem w przypadku spraw, które będą miały miejsce jeszcze w tym roku, nie ma gwarancji, że będą orzekać na korzyść zatrudnionego.

Podsumowując, nowelizacja ustaw podatkowych Polski Ład, która ma wejść w życie od 1 stycznia 2022 roku jest obecnie jeszcze w fazie dopracowywania i uszczegółowiania. W chwili obecnej wiadomo natomiast, że porządkowane są przepisy dotyczące składek ubezpieczeniowych i tego, jakich przypadków dotyczyć będą nowe regulacje. Niewiadomą jest jednak, czy nowe zasady będą działały wstecznie, bo, mimo że de facto co do zasady, prawo nie działa wstecz, to w tym przypadku jest to wielce prawdopodobne. Mówi się także, że konieczna jest zmiana projektowanych przepisów odnośnie ochrony sygnalistów, ponieważ ta część nowych regulacji stanowi jeden z głównych mankamentów regulacji w zakresie konsekwencji ujawnienia procederu zatrudniania „ na czarno”.