Nowy urlop opiekuńczy i jego zasady

Nowelizacja kodeksu pracy z 9 marca 2023 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw, wprowadza wiele nowych uprawnień dla pracowników, w tym szczególnie dla rodziców dzieci. Pośród nowych uprawnień znalazł się również urlop opiekuńczy, będący nową instytucją prawa pracy o charakterze zbliżonym do urlopu bezpłatnego, lecz udzielanym na specjalne, określone w ustawie cele.

Co zatem powinniśmy wiedzieć o nowym urlopie opiekuńczym?

Urlop opiekuńczy został wprowadzony do polskiego porządku prawnego na mocy ostatniej nowelizacji kodeksu pracy z dnia 9 marca 2023 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw, która wejdzie w życie 26 czerwca bieżącego roku. Nowelizacja ta, poza dostosowaniem ustawy z 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2022 r. poz. 1732 ze zm., zwana dalej ustawą zasiłkową) do zmian wynikających z wydłużonego urlopu rodzicielskiego, wprowadza również nową okoliczność, gdy pracownik, pozostając w zatrudnieniu, nie będzie miał prawa do zasiłku chorobowego. W tym kontekście chodzi o urlop opiekuńczy, a zatem zupełnie nową instytucję prawa pracy o charakterze zbliżonym do urlopu bezpłatnego, udzielanego jednakże na specjalne określone w ustawie cele.

Generalnie, w zgodzie z art. 12 ust. 1 ustawy zasiłkowej, zasiłek chorobowy nie przysługuje za okresy niezdolności do pracy, w których ubezpieczony, na podstawie przepisów o wynagradzaniu, zachowuje prawo do wynagrodzenia, a okresy te wlicza się do okresu zasiłkowego. W tym kontekście mowa jest oczywiście o wynagrodzeniu chorobowym. Natomiast zgodnie z obecnym brzmieniem ust. 2 tegoż artykułu, zasiłek chorobowy nie przysługuje również za okresy niezdolności do pracy, przypadające w czasie:

• urlopu bezpłatnego
• urlopu wychowawczego
• tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności, z wyjątkiem przypadków, w których prawo do zasiłku wynika z ubezpieczenia chorobowego osób wykonujących odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania
• usprawiedliwionej nieobecności w pracy, o której mowa w art. 63.2 par. 8 kodeksu pracy

Ów ostatni przypadek dotyczy sytuacji, gdy pracodawca zmarł, a nie ustanowiono zarządu sukcesyjnego. W takim przypadku co do zasady umowa o pracę wygasa z upływem 30 dni od dnia śmierci pracodawcy, chyba, że przed upływem tego terminu odpowiednie osoby, wskazane w przepisach o zarządzie sukcesyjnym albo zarządca sukcesyjny uzgodnią z pracownikiem, na mocy pisemnego porozumienia stron, że stosunek pracy będzie kontynuowany na dotychczasowych zasadach:

• do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego, jeśli porozumienie z pracownikiem zawiera osoba wskazana w przepisach o zarządzie sukcesyjnym
• do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, jeśli porozumienie z pracownikiem zawiera zarządca sukcesyjny
• do upływu wcześniejszego terminu, jeśli strony to uzgodniły

W takiej sytuacji okres od dnia śmierci pracodawcy do dnia wygaśnięcia umowy o pracę albo dokonania powyższych uzgodnień, bądź też rozwiązania umowy o pracę, jest okresem usprawiedliwionej nieobecności w pracy, za który pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia. Jak wynika zatem z przepisów ustawy zasiłkowej, za niezdolność do pracy, przypadającą w tym właśnie czasie, zasiłek nie przysługuje, a wyjątkiem będzie sytuacja, gdy niezdolność do pracy powstała do dnia śmierci pracodawcy i trwa nieprzerwanie po tym dniu.

Jakie zmiany w przepisach wprowadziła zatem nowelizacja kodeksu pracy z 9 marca 2023 roku?

Zasadniczo, od 26 czerwca bieżącego roku, katalog określony w art. 12 ust. 2 ustawy zasiłkowej poszerzony zostanie o urlop opiekuńczy, o którym mowa w art. 173.1 kodeksu pracy. Generalnie jest to nowe uprawnienie, które będzie przysługiwać pracownikom i zgodnie z art. 173.1 par. 1 kodeksu pracy, pracownikowi będzie przysługiwał w ciągu roku kalendarzowego urlop opiekuńczy w wymiarze 5 dni w celu zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny lub zamieszkującym w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych.

W powyższym kontekście istotnym jest, iż za członka rodziny uważa się syna, córkę, matkę, ojca lub małżonka. Ów urlop udzielany jest na wniosek pracownika, złożony w postaci papierowej lub elektronicznej, w terminie nie krótszym niż jeden dzień przed rozpoczęciem korzystania z tego uprawnienia.

Składając wniosek o urlop opiekuńczy istotna jest jego treść. Należy bowiem we wniosku takim zawrzeć:

• imię i nazwisko osoby, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych
• przyczynę konieczności zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia przez pracownika
• stopień pokrewieństwa z pracownikiem
• adres zamieszkania osoby wymagającej wsparcia

W tym miejscu podkreślić należy, iż pracodawca nie ma możliwości żądania od pracownika, występującego z wnioskiem o urlop opiekuńczy, chociażby przedstawienia dokumentacji medycznej osoby, którą zamierza opiekować się pracownik, ani tym bardziej zaświadczenia lekarskiego, stwierdzającego niezdolność takiej osoby, chociażby do samodzielnej egzystencji. Z brzmienia nowych przepisów kodeksu pracy wywnioskować można jedynie, iż pracodawca będzie musiał opierać się na oświadczeniu pracownika w tym względzie.

Istotnym jest również, iż wprowadzenie nowego uprawnienia, w postaci urlopu opiekuńczego, nie wiąże się z uchyleniem art. 188 kodeksu pracy, zgodnie z którym, pracownikowi wychowującemu przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat, przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni. Oba te uprawnienia bowiem przysługiwać będą pracownikowi łącznie.

Ważnym jest jednakże, iż o ile w przypadku zwolnienia określonego w art. 188 pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, o tyle za okres urlopu opiekuńczego wynagrodzenie nie będzie należne, jednakże okres ten wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze.

Co jeszcze jest ważne w kontekście nowego urlopu opiekuńczego?

Generalnie, wszystkie okresy niezdolności do pracy, o których mowa w art. 12 ustawy zasiłkowej i do której od 26 czerwca bieżącego roku zaliczany będzie również urlop opiekuńczy, nie wliczają się do okresu zasiłkowego. Maksymalny okres, za jaki można pobierać zasiłek chorobowy, wynosi obecnie 182 dni, a jeżeli niezdolność do pracy została spowodowana gruźlicą lub występuje w trakcie ciąży, nie dłużej niż przez 270 dni. Zasady jego obliczania określono w art. 9 ustawy zasiłkowej i zgodnie z ust.1 art. 12 do tego okresu wlicza się wszystkie okresy nieprzerwanej niezdolności do pracy, jak również okresy niemożności wykonywania pracy z przyczyn określonych w art. 6 ust. 2, a zatem spowodowane izolacją, kwarantanną, przebywaniem w zakładzie odwykowym albo poddaniem się badaniom na dawców komórek, tkanek i narządów.

Do okresu zasiłkowego wlicza się okresy poprzednich niezdolności do pracy, jeżeli przerwa między ustaniem poprzedniej, a powstaniem ponownej niezdolności do pracy, nie przekraczała 60 dni. Natomiast nie wlicza się okresów niezdolności do pracy przypadających przed przerwą nie dłuższą niż 60 dni, jeżeli po przerwie niezdolność do pracy wystąpiła w trakcie ciąży.

Warte podkreślenia jest to, iż do okresu zasiłkowego nie wlicza się okresu niezdolności do pracy przypadającego w tak zwanym okresie wyczekiwania, który został określony w art. 4 ust. 1 ustawy zasiłkowej i zgodnie z nim ubezpieczony nabywa prawo do zasiłku chorobowego:

• po upływie 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego, jeżeli podlega on obowiązkowo temu ubezpieczeniu
• po upływie 90 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego, jeżeli jest on ubezpieczony dobrowolnie

Do okresów ubezpieczenia chorobowego wlicza się również poprzednie okresy ubezpieczenia chorobowego, jeśli przerwa między nimi nie przekroczyła 30 dni lub była spowodowana urlopem wychowawczym, urlopem bezpłatnym albo odbywaniem czynnej służby wojskowej przez żołnierza niezawodowego.

Zatem z nowego brzmienia zmienionych przepisów kodeksu pracy, dotyczących urlopu opiekuńczego, wynika, iż podczas tego urlopu pracownik będzie pozostawał w zatrudnieniu, jednak bez prawa do wynagrodzenia. To zaś oznacza, że za miesiąc, w którym pracownik korzystał z takiego urlopu, pracodawca odprowadzi także za niego niższe składki z tytułu ubezpieczeń społecznych. Jeśli natomiast pracownik w tym czasie zachoruje, nie będzie miał on wówczas prawa do zasiłku chorobowego. Jeżeli jednak choroba przedłuży się na okres przypadający poza udzielony przez pracodawcę urlop opiekuńczy, będzie on już pracownikowi przysługiwał, a okres zasiłkowy będzie obliczany od pierwszego dnia pobierania tego świadczenia.

Podsumowując, nowelizacja kodeksu pracy z dnia 9 marca 2023 roku, która w pewnym zakresie wejdzie w życie 26 czerwca bieżącego roku, wprowadza między innymi nowe uprawnienie dla pracownika w postaci urlopu opiekuńczego. Przysługuje on pracownikowi w wymiarze 5 dni w ciągu roku w celu zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych. W myśl nowych przepisów za członka rodziny uznaje się syna, córkę, matkę, ojca lub małżonka. Podczas korzystania z urlopu opiekuńczego pracownik będzie pozostawał w zatrudnieniu, jednak bez prawa do wynagrodzenia. Jeśli natomiast pracownik, w czasie korzystania z urlopu opiekuńczego zachoruje, wówczas nie będzie miał on prawa do zasiłku chorobowego.