Nowe prawa i obowiązki związków zawodowych

Nowelizacja ustawy z 23 maja 1991 roku o związkach zawodowych spowodowała sporo zmian w tym temacie. Weszła ona w życie z dniem 1 stycznia 2019 roku i niektóre jej zapisy do dziś pewne wątpliwości i niejasności.

Kogo i czego dotyczą najważniejsze zmiany?

Zmiany dotyczą zarówno związkowców, jak i pracodawców. Najistotniejsze są te, które mówią o uprawnieniach zakładowych organizacji związkowych. Ustawa bowiem zmienia zasady nabywania tych uprawnień, ale też i poddaje weryfikacji liczebność związków, wprowadza dodatkowe obowiązki informacyjne oraz sankcje za ich niedopełnienie.

Jakie nowe zasady wprowadziła ustawa?

Najważniejszą zmianą jest możliwość zrzeszania się w związku zawodowym pracowników, jak i osób wykonujących pracę na rzecz pracodawcy (np. zleceniobiorcom czy samozatrudnionym). Zatem osoby te muszą być uwzględniane przy określaniu liczebności związku, co ma z kolei przełożenie na jego reprezentatywność u danego pracodawcy (uzyskanie statusu zakładowej organizacji związkowej). Kryterium liczebności nie uległo zmianie, nadal jest to minimum 10 członków, natomiast rozszerzeniu uległ zakres podmiotowy. Co ważne, do związku zawodowego przystąpić mogą osoby świadczące pracę na rzecz pracodawcy, ale tylko wtedy, gdy nie zatrudniają do tego innych osób oraz gdy mają takie prawa i interesy związane z wykonywaniem tej pracy, które mogą być reprezentowane przez związek zawodowy.

Jednak nie każda osoba będąca członkiem związku zawodowego będzie brana pod uwagę do wyliczenia kryterium liczebności. Ustawa zróżnicowała tu pewne warunki, w zależności od tego, czy są to pracownicy, czy też osoby wykonujące pracę zarobkową na rzecz pracodawcy. Aby dana osoba mogła być uwzględniona jako członek związku i brana pod uwagę do kryterium liczebności, musi spełnić dodatkowe wymogi:

• pracownicy – każda osoba zatrudniona na umowę o pracę jest brana pod uwagę
• osoby wykonujące pracę zarobkową – tyko takie, które wykonują ją przez okres co najmniej 6 miesięcy

Można się zastanawiać nad słusznością takiego rozwiązania i brakiem jakiegokolwiek stażu wymaganego dla pracowników. Tym niemniej, takie normy wprowadziła ta ustawa.

Ustawa wprowadziła też zapis, mówiący o tym, iż dana osoba może należeć do wielu organizacji związkowych. Jednak do tak istotnego kryterium liczebności, musi ona jasno określić jedną organizację, w której będzie ona brana pod uwagę.

Jakie obowiązki informacyjne i w jakich terminach wprowadza nowa ustawa?

Według przepisów obowiązujących do końca ubiegłego roku, związki zawodowe miały obowiązek przekazywania informacji o swojej liczebności co kwartał. Obecnie zaś obowiązek ten występuje raz na 6 miesięcy (do 10-go lipca za pierwszą połowę danego roku, natomiast do 10-go stycznia za drugą połowę poprzedniego roku). Jeśli w trakcie trwania tego sześciomiesięcznego okresu nastąpi zamiana liczebności danego związku, powiązana z nabyciem lub utratą statusu zakładowej organizacji związkowej (czyli ze zmianą liczebności poniżej lub powyżej 10 członków), to nabycie lub utrata uprawnień nastąpi dopiero po spełnieniu obowiązku informacyjnego w kolejnym okresie sprawozdawczym.

Takie rozwiązanie ma swoje plusy i minusy. Z jednej strony pracodawca ma stabilniejszą sytuację. Przez pół roku wie, czy daną organizację musi uwzględniać przy ewentualnych konsultacjach i uzgodnieniach. Z drugiej jednak strony, nawet gdy dany związek utraci prawo reprezentatywności, przez kilka miesięcy nadal występuje jako partner w rozmowach.

Z kolei organizacje nowoutworzone swoją pierwszą informację o liczebności przekazują pracodawcy w terminie 2 miesięcy od chwili powstania. Aby z kolei umożliwić związkom zawodowym wzajemną kontrolę, pracodawca ma obowiązek udostępniać informacje o liczebności innym, działającym u niego w przedsiębiorstwie, związkom zawodowym. Ma to być narzędzie kontroli wraz z możliwością składania zastrzeżeń.

Nowością w obecnej ustawie jest wprowadzenie sankcji, jakie grożą za niedopełnienie obowiązku informacyjnego. Jeśli organizacja związkowa nie spełni w terminie swojego obowiązku, utraci uprawnienia zakładowej organizacji związkowej. Uprawnienia te mogą zostać przywrócone dopiero po spełnieniu nałożonego ustawą obowiązku informacyjnego.

Jaki mechanizm weryfikacji wprowadza nowa ustawa?

Ustawa wprowadziła w życie zupełnie nowy mechanizm weryfikacyjny za pośrednictwem sądu. Pracodawca, u którego funkcjonuje dana organizacja związkowa, ma prawo w terminie 30 dni od otrzymania informacji o jej liczebności do zgłoszenia pisemnego zastrzeżenia. Jeśli z tego skorzysta, organizacja będzie musiała wystąpić do sądu rejonowego z wnioskiem o ustalenie liczby członków na ostatni dzień półrocza. Co ważne, takie same uprawnienia weryfikacyjne jak pracodawcy, przysługują też innym organizacjom związkowym.

Sąd powinien dokonać tego ustalenia w terminie 60 dni od dnia otrzymania wniosku. Jeśli sąd stwierdzi, że liczba członków danego związku jest mniejsza niż 10, organizacja straci prawo bycia organizacją zakładową. Takie prawo straci też taki związek, który po otrzymaniu zastrzeżenia nie wniesie sprawy do sądu o ustalenie liczby członków.

Do tej pory pracodawca nie miał takiej możliwości. Mógł on jedynie weryfikować uprawnienia danego związku w drodze powództwa o ustalenie, jednak z uwagi na wymogi formalne takiego powództwa i brak ustawowych ram czasowych, rozwiązanie to było wysoce nieefektywne. Po wejściu w życie nowych przepisów pracodawcy zyskali prawdziwe narzędzie weryfikacyjne. Powinno to ukrócić nadużycia ze strony organizacji związkowych, szczególnie w zakresie swojej reprezentatywności.

Jakie wątpliwości budzą przepisy o weryfikacji przez sąd?

Po pierwsze, ustawa nie określa momentu, w którym dojdzie do utraty uprawnień w przypadku stwierdzenia przez sąd mniejszej niż 10 liczby członków. Z założenia taka utrata powinna mieć charakter wsteczny, od daty złożenia nieprawdziwej informacji o liczebności, tym niemniej nie zostało to jasno określone.

Po drugie, zastrzeżenia budzą wyznaczone terminy oraz tryb odwoławczy. Gdy do 30 dni, które dany związek ma na wystąpienie do sądu, i 60 dni na rozpatrzenie przez sąd i wydanie postanowienia, dodamy kilkadziesiąt dni trwania postępowania przed sądem II instancji, okaże się, że może nie wystarczyć 6 miesięcy na prawomocne rozstrzygnięcie. A złożona informacja o liczebności właśnie przez 6 miesięcy jest ważna. Wydany wówczas wyrok będzie miał zastosowanie mocno ograniczone.

Po trzecie, związek który otrzymał pisemne zastrzeżenia i w ciągu 30 dni nie wystąpił do sądu z wnioskiem o ustalenie liczby członków, traci prawa zakładowej organizacji związkowej. Niestety, nie wiadomo jak pracodawca ma się o tym fakcie dowiedzieć, gdyż ustawa tego nie precyzuje. Jedynym racjonalnym rozwiązaniem wydaje się być informowanie pracodawcy przez związek o złożeniu pozwu, z załączonym odpisem dokumentu.

Na co jeszcze będzie miała wpływ sądowa weryfikacja?

Jeśli nawet po kilku miesiącach sąd wyda postanowienie, w którym liczba członków będzie niższa niż wymagane 10, wówczas pracodawca będzie mógł domagać się od takiej organizacji zwrotu z tytułu bezpodstawnie wypłaconych wynagrodzeń związanych ze zwolnieniem z obowiązku świadczenia pracy na czas pełnienia funkcji związkowych.

Możliwości inicjowania weryfikacji związków zawodowych przez pracodawcę są w zasadzie nieograniczone, poza jednym wyjątkiem. Zgodnie z zapisami ustawy, jeśli zgłoszone zastrzeżenie okaże się bezpodstawne, to ponowne zgłoszenie zastrzeżenia wobec tego samego związku może nastąpić dopiero po roku od uprawomocnienia się poprzedniego orzeczenia sądu.

Nie ma niestety jednoznacznego zapisu, czy to wykluczenie na okres jednego roku dotyczy pracodawcy i innych związków zawodowych, czy tylko pracodawcy, jako tego, który wniósł bezpodstawne zastrzeżenie. Z założenia, by nie ograniczać praw innych podmiotów, powinno to dotyczyć tylko pracodawcy, jako inicjatora.