Wypadki przy pracy, a praca zdalna

Panujący stan epidemii spowodował, iż praca zdalna na stałe wpisała się już w polski krajobraz rynku pracy. Jednocześnie jednak, wskutek braku uregulowań obowiązujących w tym zakresie odnośnie zasad bhp przy jej wykonywaniu, rodzi ona dużo pytań i wątpliwości pod stronie pracodawców. Generalnie mają oni problem z określeniem odpowiedzialności za potencjalny wypadek, któremu ulegnie pracownik podczas świadczenia wykonywania pracy w formie zdalnej.

Jakie są zatem podstawy wykonywania pracy zdalnej w kontekście zasad bhp?

Podstawowa zasada jest taka, iż jeśli brak jest odmiennej regulacji dotyczącej bhp w trakcie wykonywania pracy w formie zdalnej, wtedy pracodawca ma obowiązek realizować w stosunku do pracownika zasady bhp wynikające z zasad ogólnych. Na chwilę obecną jedynie w odniesieniu do telepracy obowiązki pracodawcy w zakresie bhp są odmienne. Mianowicie kodeks pracy w zakresie telepracy wyłącza odpowiedzialność pracodawcy z tytułu:

• dbałości o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy
• właściwą budowę czy też przebudowę miejsca wykonywania pracy
• zapewnienie odpowiednich urządzeń higieniczno-sanitarnych

Jeżeli natomiast praca zdalna nie jest wykonywania w formie telepracy, a jej podstawą jest specustawa z dnia 2 marca 2020 roku, wówczas powyższe wyłączenia nie obowiązują, a stosować należy zasady ogólne.

Jednakże doskonale wiadomo, iż pomimo obowiązku stosowania zasad ogólnych, zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy w domu pracownika w takim samym zakresie jak w zakładzie pracy, jest w praktyce niemożliwe. Jednocześnie jednak za ich niezapewnienie pracodawca odpowiada na zasadach ogólnych, co może być szczególnie dotkliwe w sytuacji, gdy podczas wykonywania pracy zdalnej pracownik ulegnie wypadkowi.

Jakie zatem warunki muszą być spełnione, by zdarzenie, które miało miejsce w domu osoby pracującej zdalnie, uznać za wypadek przy pracy?

Otóż zgodnie z ustawą wypadkową (ustawa z dnia 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz.U. z 2019 r. poz. 1205 ze zm.), by zdarzenie, które powoduje uraz lub śmierć pracownika, mogło zostać uznane za wypadek przy pracy, muszą zostać spełnione łącznie następujące przesłanki. Zdarzenie to zatem musi:

• być nagłe
• zostać wywołane przyczyną zewnętrzną
• nastąpić w związku pracą

I w tym przypadku weryfikację tego, czy dane zdarzenie w domu pracownika było nagłe i czy zostało wywołane przyczyną zewnętrzną odbywać się będzie na takich samych zasadach, jak w przypadku wypadku w zakładzie pracy. Natomiast wykonywanie pracy w formie zdalnej będzie miało wpływ na ocenę trzeciej przesłanki. Jeżeli bowiem zdarzenie będzie nagłe, zostanie wywołane przyczyną zewnętrzną, ale nie wystąpi związek z pracą, wówczas nie będzie wypadkiem przy pracy.

Zgodnie z powołaną wyżej ustawą wypadkową, by wystąpił związek z pracą, wypadek musi mieć miejsce:

• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń służbowych
• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia
• w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy, a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy

W powyższym kontekście, zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, związek zdarzenia z pracą musi mieć wymiar:

• czasowy – zdarzenie następuje w czasie pracy albo w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy, a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy
• przestrzenny – zdarzenie następuje w miejscu wykonywania czynności albo na drodze między siedzibą pracodawcy, a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy (czyli w miejscu zakreślonym strefą zagrożenia stwarzanego przez pracę)
• funkcjonalny – zdarzenie nastąpiło wyłącznie przy albo w związku z wykonywaniem określonych czynności (czyli zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia czy obowiązków wynikających ze stosunku pracy)

W tym miejscy wartym podkreślenia jest też, iż w orzecznictwie SN przez pojęcie wykonywania „zwykłych czynności” należy rozumieć również takie czynności, jak:

• dojście pracownika do stanowiska pracy
• przebranie się w ubiór roboczy
• spożycie posiłku
• udanie się do biura

Jeżeli do zdarzenia dochodzi w czasie albo miejscu pracy, to będzie ono uznane za wypadek przy pracy, chyba, że dojdzie do zerwania związku tego zdarzenia z pracą. To zerwanie ma miejsce wtedy, gdy pracownik w przeznaczonym na pracę czasie i miejscu wykonuje czynności bezpośrednio lub pośrednio niezwiązane z realizacją jego obowiązków pracowniczych.

Jeśli natomiast do zdarzenia dochodzi poza czasem i miejscem wykonywania normalnych czynności pracowniczych, to by takie zdarzenie móc uznać za wypadek przy pracy, niezbędnym jest stwierdzenie funkcjonalnego związku z pracą.

Czy związek z pracą wystąpi, gdy pracownik złamie sobie nogę schodząc po schodach w domu czy też poparzy się przygotowując posiłek w godzinach pracy?

Generalnie jako wypadek przy pracy uznana będzie sytuacja, gdy do zdarzenia dochodzi w godzinach pracy w miejscu pracy i bezpośrednio przy wykonywaniu pracy (przykładowo podczas przygotowywania raportu dla pracodawcy). Wątpliwości już jednak powstają, gdy zdarzenie ma miejsce w miejscu i godzinach pracy, ale w czasie różnego rodzaju przerw w jej świadczeniu (przykładowo podczas przygotowywania kawy czy posiłku, schodzenie po schodach do kuchni czy też wyjściu do pobliskiego sklepu).

Nie ulega wątpliwości, iż nie każda przerwa w pracy powoduje zerwanie z nią związku, a kluczowym w tej sytuacji będzie cel, któremu ona służy. Jeżeli zatem cel jest prywatny, wówczas dochodzi do zerwania związku z pracą. Będzie tak przykładowo w następujących sytuacjach:

• wizyta pracownika w godzinach pracy w sklepie w celu zakupu posiłku
• wykonywanie czynności w gospodarstwie domowym pracownika
• załatwianie w godzinach pracy spraw prywatnych
• spotkania towarzyskie

Z kolei nie dojdzie do zerwania związku z pracą w czasie krótkiej przerwy:

• w celu regeneracji sił (jak chociażby zjedzenie posiłku)
• w celu zakupu czegoś do jedzenia niejako przy okazji (w drodze między wizytą u jednego i drugiego klienta)
• podczas której dochodzi do krótkotrwałego pozasłużbowego kontaktu pracownika z inną osobą bez uszczerbku dla biegu i dyscypliny wykonywanej pracy

Zatem związek z pracą nie zostanie zerwany w przypadku zdarzenia w domu pracownika w czasie krótkich przerw, które nie są wprawdzie skierowane bezpośrednio na wykonywanie pracy, lecz służą pośrednio wypełnieniu obowiązków pracowniczych (przykładowo zdarzenie miało miejsce na schodach w drodze między pokojem, w którym pracownik pracuje, a kuchnią czy łazienką).

Natomiast kwestie przygotowywania posiłków są bardziej problematyczne. Wydaje się jednak, iż gdy pracownik w godzinach pracy odgrzewa i zjada posiłek czy też wypija kawę, związek z pracą nadal będzie zachowany. Jednocześnie takiego związku już nie będzie, gdy pracownik w godzinach pracy gotuje obiad dla całej rodziny czy też zajmuje się karmieniem dzieci.

Co powinien uczynić pracodawca w sytuacji, gdy pracownik zgłasza wystąpienie wypadku przy pracy?

Generalnie pracodawca musi swe działania opierać na ogólnych zasadach wynikających z kodeksu pracy i przepisów wykonawczych dotyczących postępowania w razie wystąpienia wypadku przy pracy. Zatem czynności podejmowanie przez pracodawcę nie będą odbiegać od tych, które miałyby miejsce, gdyby wypadek przy pracy miał miejsce w zakładzie pracy.

Samo zgłoszenie wypadku można uznać za skuteczne niezależnie od jego formy, czyli nawet gdy będzie to informacja telefoniczna od pracownika czy też kogoś z jego rodziny. Obowiązkiem pracodawcy jest wówczas ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku, jak i zastosowanie odpowiednich środków zapobiegających podobnym wypadkom, powiadomienie właściwego okręgowego inspektora pracy, jak i prokuratora, gdy mamy do czynienia z śmiertelnym lub ciężkim wypadkiem.

Samego ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku dokonuje powołany przez pracodawcę zespół powypadkowy. Z uwagi na szczególny charakter miejsca wypadku (dom pracownika), wizyta zespołu powypadkowego powinna odbyć się w uzgodnionym z pracownikiem terminie, przebieg winien być tak krótki, jak to tylko możliwe i z poszanowaniem prawa pracownika oraz jego rodziny do prywatności.

Kiedy pracodawca będzie ponosił odpowiedzialność za wypadek przy pracy?

Podstawową formą rekompensowania poszkodowanemu pracownikowi szkody, jakiej doznał, ulegając wypadkowi, są świadczenia wypłacane z ubezpieczenia wypadkowego, na które pracodawca odprowadza składki w stosunku do każdego zatrudnionego. Jednak pomimo uznania danego zdarzenia za wypadek przy pracy, pracownik nie będzie uprawniony do świadczeń, jeśli:

• wyłączną przyczyną wypadku było udowodnione naruszenie przez pracownika przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa
• pracownik będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, co przyczyni się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku

Jeśli z kolei świadczenie wypadkowe z ZUS nie pokryje doznanego przez pracownika uszczerbku na zdrowiu, to może on dochodzić uzupełniających świadczeń bezpośrednio od pracodawcy. W takim przypadku mowa jest o odpowiedzialności cywilnej na zasadzie winy bądź ryzyka.

Czy pracodawca może zabezpieczyć się przed ewentualnymi roszczeniami ze strony pracowników?

Niezależnie od rodzaju odpowiedzialności (zatem winy lub ryzyka), w jednym i drugim przypadku pracodawca może podjąć pewne działania mające na celu zmniejszenie jej rozmiaru. Zatem wprowadzając pracę zdalną pracodawca powinien przekazać pracownikom szczegółową informację dotyczącą ich obowiązków w zakresie bhp.

Warto, by znalazły się tam takie zagadnienia, jak:

• zagrożenia dla zdrowia i życia, które mogą wystąpić podczas wykonywania pracy zdalnej
• działania ochronne i zapobiegawcze, które pracownik powinien podjąć, aby się przed tymi zagrożeniami uchronić

Pracownicy powinni potwierdzić zapoznanie się z takimi wytycznymi pracodawcy i zobowiązać się do ich przestrzegania. Dodatkowo warto dla osób pracujących zdalnie zorganizować krótkie szkolenie on-line prowadzone przez specjalistę ds. bhp, który przedstawi bezpieczne i higieniczne zasady wykonywania pracy w domu.

Podsumowując, na chwilę obecną wypadek przy pracy, który będzie miał miejsce podczas wykonywania pracy zdalnej w domu pracownika podlega takim samym zasadom i przepisom, jak wypadki przy pracy na terenie zakładu pracy. Zatem pracodawca ma obowiązek zadbać o bezpieczne i higieniczne warunki pracy również dla pracownika pracującego w sposób zdalny. Zasady te najprawdopodobniej już niedługo ulegną zmianie, gdyż opracowywane są nowe zasady pracy zdalnej, które mają trafić na kodeksu cywilnego. Jednak obecnie trudno na ten temat dywagować, gdyż są to projekty.