Odpowiedzialność materialna pracowników wobec pracodawcy

Generalnie zasady odpowiedzialności materialnej pracowników wobec pracodawców z tytułu wyrządzonej szkody uregulowane są w kodeksie pracy odmiennie niż w kodeksie cywilnym. To jednakże nie oznacza, iż kodeks cywilny nie ma tutaj swego zastosowania. W sytuacjach bowiem, gdy nie mamy do czynienia z uregulowaniem przepisów w kodeksie pracy, powinniśmy właśnie sięgać po przepisy kodeksu cywilnego.

Gdzie zatem uregulowane są podstawowe przepisy odnoszące się do odpowiedzialności materialnej pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy?

Zasadniczo przepisy o szkodach wyrządzonych przez pracownika wobec pracodawcy uregulowane są w kodeksie pracy. Jednakże art. 300 owego kodeksu mówi o tym, iż do kwestii nieuregulowanych w kodeksie pracy odpowiednie zastosowanie mają przepisy kodeksu cywilnego.

W szczególności dotyczy to takich elementów, jak:

• pojęcie szkody
• pojęcie pomocnictwa
• okoliczności wyłączające bezprawność pracownika

Warto w tym miejscu podkreślić, iż zasadniczo reguły odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy są łagodniejsze w kodeksie pracy (KP) aniżeli zasady odpowiedzialności uregulowane w kodeksie cywilnym (KC). Dotyczy to zwłaszcza granic wysokości odszkodowania, jakiego pracodawca może się domagać od pracownika czy też granic odpowiedzialności pracownika. Owe łagodniejsze zasady odpowiedzialności odnoszą się jednak do wyrządzenia pracodawcy szkody z winy nieumyślnej, bowiem w przypadku umyślnego zachowania zastosowanie mają zasady ogólne, sprowadzające się do obowiązku pełnego naprawienia szkody.

Ważnym jest bowiem, iż pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy na zasadzie winy. Tym samym zakres jego odpowiedzialności jest uzależniony od wykazania przez pracodawcę rodzaju winy i wysokości powstałej szkody.

Zgodnie z art 114 KP pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach KP. Przesłankami odpowiedzialności pracownika są zatem:

• niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych
• wina pracownika
• szkoda
• związek przyczynowy pomiędzy działaniem pracownika, a niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych

Co zatem ma znaczenie w kontekście zrozumienia niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych?

Generalnie możliwość pociągnięcia pracownika do odpowiedzialności na zasadach określonych w KP dotyczy wyłącznie skutków działania lub zaniechania pracownika w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych. Tym samym, jeśli pracownik wyrządził pracodawcy szkodę poza ramami swych obowiązków pracowniczych, ponieść może odpowiedzialność wyłącznie na podstawie przepisów prawa cywilnego. Przykładowo zatem samowolne użycie samochodu pracodawcy przez pracownika dla własnych celów po zrealizowaniu polecenia służbowego, wykracza poza treść wiążącego go stosunku pracy. I powstała z tego tytułu szkoda może być dochodzona jedynie na podstawie przepisów prawa cywilnego.

W tym aspekcie pamiętać należy, iż obowiązki pracownicze określone są nie tylko w KP czy też w umowie o pracę, lecz wynikają również z poleceń służbowych czy dodatkowych umów zawartych pomiędzy pracodawcą, a pracownikiem. Ich źródłem są również inne niż kodeksowe przepisy prawa, oraz ustalone zwyczaje czy zasady współżycia społecznego. Z orzecznictwa sądowego wynika, iż obowiązkami pracowniczymi w rozumieniu przepisów mogą być również czynności wykraczające poza umówiony rodzaj pracy, lecz podejmowane w interesie i na rzecz pracodawcy.

Tym samym pamiętać w tym względzie należy, iż rozumienie obowiązków pracowniczych jest bardzo szerokie, a jednocześnie podstawowe obowiązki pracownicze określone są w art. 100 KP. Owe podstawowe obowiązki pracownicze to przede wszystkim:

• sumienne i staranne wykonywanie pracy
• stosowanie się do poleceń przełożonych
• przestrzeganie regulaminu pracy, przepisów i zasad bhp
• dbanie o dobro zakładu pracy
• ochrona mienia pracodawcy

Praktyka pokazuje, iż najczęściej wyrządzenie szkody przez pracownika wobec pracodawcy jest wynikiem naruszenia właśnie podstawowych obowiązków pracowniczych, a w szczególności sumiennego i starannego wykonywania pracy.

A co winniśmy wiedzieć o pojęciu winy pracownika?

Co do zasady pracownik ponosi odpowiedzialność materialną za wyrządzoną szkodę wobec pracodawcy na zasadzie winy. W tym kontekście pamiętać należy, iż inne będą konsekwencje wyrządzenia szkody na skutek nieumyślności, a inne w przypadku umyślnego zachowania pracownika. Tym samym ustalenie rodzaju winy pracownika ma duży wpływ na rozmiar jego odpowiedzialności odszkodowawczej. W przypadku winy umyślnej mowa jest o pełnej odpowiedzialności w zakresie rzeczywistej straty oraz utraconej korzyści pracodawcy, natomiast w przypadku winy nieumyślnej – mamy do czynienia z ograniczoną odpowiedzialnością do rzeczywistych strat nie więcej jednak niż do trzymiesięcznego wynagrodzenia pracownika.

Zasadniczo zarówno KP, jak i KC, nie zawiera definicji winy, odwołując się w tym kontekście do prawa karnego. Z owego prawa karnego wynika z kolei, iż wina umyślna występuje wówczas, gdy sprawca ma zamiar popełnienia czynu (czyli chce go popełnić, bądź przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi).

Wina nieumyślna ma miejsce z kolei wówczas, gdy pracownik ma możliwość przewidywania, że jego bezprawne zachowanie wyrządzi szkodę, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że szkoda nie nastąpi. Inna możliwość powstania winy nieumyślnej jest taka, gdy pracownik nie przewiduje możliwości powstania szkody, choć w okolicznościach sprawy mógł i powinien przewidzieć jej powstanie.

Praktyka w tym względzie jest taka, iż większość przypadków wyrządzenia pracodawcy szkody przez pracownika dotyczy winy nieumyślnej, wynikającej z niezachowania należytej staranności. Podkreślić w tym miejscu warto, iż szkody powstałe na skutek niezawinionego zachowania pracownika obciążają pracodawcę. Przykładowo błędy popełnione przez pracownika, któremu pracodawca powierzył określone obowiązki bez uprzedniego sprawdzenia jego kwalifikacji, obciążają pracodawcę.

Jeżeli do szkody doszło jednak na skutek umyślnego działania pracownika, wówczas jest on obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości. O winie umyślnej mówimy wówczas, gdy pracownik objął następstwa swego czynu zamiarem bezpośrednim bądź ewentualnym. Przykładowo odpowiedzialność w pełnej wysokości poniesie pracownik, który uszkodził samochód służbowy w celu jego unieruchomienia. Z kolei działanie z zamiarem ewentualnym ma miejsce wówczas, gdy pracownik nie chce wyrządzić szkody pracodawcy, lecz podejmuje określone zachowanie, przewidując, iż szkoda może nastąpić i na to się godzi. Przykładem wyrządzenia pracodawcy szkody przez pracownika z zamiarem ewentualnym będzie wyrządzenie szkody w stanie nietrzeźwości.

A co jest ważne w kontekście właściwego rozumienia pojęcia szkody?

Generalnie w prawie pracy nie znajduje się pojęcie szkody, zatem zastosowanie znajdą tutaj przepisy prawa cywilnego. Na bazie art 31 KC w związku z art 300 KP szkoda obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. W tym kontekście ważnym jest rozróżnienie na straty i utracone korzyści, bowiem ma to znaczenie pod kątem odpowiedzialności pracownika z winy nieumyślnej, która jest wówczas ograniczona jedynie do rzeczywistej straty.

Zgodnie z art. 115 KP pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego w szkoda wynikła. To jednak znajdzie swoje zastosowanie wyłącznie wtedy, gdy pracownikowi przypisać można winę nieumyślną. W przypadku umyślności mamy już do czynienia z pełną odpowiedzialnością pracownika.

W orzecznictwie przyjmuje się, iż rzeczywistą stratą jest uszczerbek majątkowy poniesiony przez zakład pracy w mieniu, które do niego należało przed wyrządzeniem szkody. Przykładowo zatem jeżeli wskutek niedbalstwa pracownik zniszczył materiał niezbędny do wyprodukowania towaru, wówczas rzeczywistą stratą będzie wyłącznie wartość tegoż materiału. Pracownik nie będzie wówczas zobowiązany do pokrycia pracodawcy wartości towaru, którego z uwagi na zachowanie pracownika nie udało się wyprodukować (a więc utraconych korzyści). Z kolei szkoda w pełnej wysokości to każdy uszczerbek majątkowy, zatem zarówno rzeczywista strata, jak i utracone korzyści.

Pamiętać również należy, iż szkoda w rozumieniu rachunkowym oznacza określoną kwotę pieniężną ustaloną na podstawie określonego uszczerbku w mieniu pracodawcy. Jej ustalenie polega na określeniu o ile zmniejszeniu uległa wartość uszkodzonego mienia pracodawcy. Przepisy jednakże nie określają czy wysokość szkody ustalić należy biorąc pod uwagę ceny obowiązujące w dacie jej powstania czy też w innym momencie. Tutaj z pomocą przychodzi orzecznictwo Sądu Najwyższego, którego sędziowie uznali, iż wysokość szkody ustala się co do zasady według cen z chwili ustalenia odszkodowania.

A jak rozumieć należy kwestie związku przyczynowego pomiędzy działaniem pracownika a niewykonaniem bądź nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych?

Bardzo ważne jest to, iż pracownik poniesie odpowiedzialność za szkodę wyłącznie wtedy, gdy pomiędzy zachowaniem pracownika (działaniem lub zaniechaniem), a powstałą szkodą zachodzi związek przyczynowy. Co też godne podkreślenia to fakt, iż pracownik będzie odpowiedzialny tylko za normalne następstwa zachowania, z którego wynikła szkoda (czyli analogicznie jak w prawie cywilnym).

W orzecznictwie przyjmuje się, iż w ramach odpowiedzialności odszkodowawczej należy uwzględnić takie sytuacje, które w normalnym, zwykłym następstwie zdarzeń, zgodnie z prawidłowością stwierdzoną doświadczeniem, doprowadzają do powstania szkody.

Konsekwencją tego jest to, iż ocena, czy dany skutek jest normalnym następstwem, dokonywana jest na podstawie całokształtu okoliczności danego zdarzenia, biorąc wówczas pod uwagę zasady doświadczenia życiowego. Przykładowo zatem normalnym następstwem zrzucenia przez pracownika komputera ze stołu jest jego uszkodzenie, za co pracownik może ponieść odpowiedzialność.

Podsumowując, zasadniczo reguły odpowiedzialności materialnej pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy opisane zostały w kodeksie pracy nieco odmiennie niż w kodeksie cywilnym. Są one bowiem bardziej liberalne, co jednak nie oznacza, iż w ogóle przepisy kodeksu cywilnego nie mają tutaj zastosowania. Tam bowiem, gdzie przepisy prawa pracy nie opisują pewnych elementów, zastosowanie mają właśnie przepisy kodeksu cywilnego. Przesłankami odpowiedzialności pracownika za wyrządzoną szkodę są generalnie takie elementy, jak niewykonanie bądź nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych, wina pracownika, szkoda oraz związek przyczynowy pomiędzy działaniem pracownika, a niewykonaniem czy też nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych.